Το Νερό από όπου λείπει δεν είναι απλά ακριβό, είναι ανεκτίμητο.

Σκέψεις για ολοκληρωμένη αντιμετώπιση των υδάτινων πόρων των νησιών μας.

Μόλις προχθές είχαμε για άλλη μια χρονιά τις ανακοινώσεις των κυβερνητικών οργάνων για τα σχέδια αναφορικά με την αντιμετώπιση του οξυμένου προβλήματος έλλειψης νερού στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου. Για μια ακόμη χρονιά οι εφημερίδες θα γράψουν σειρά αιχμηρών άρθρων ζητώντας τις απόψεις των ειδικών και μη για το θέμα της λειψυδρίας στη χώρα μας, θέμα που θα παρέλθει από την επικαιρότητα αν με το καλό η φύση φέρει την επόμενη χρονιά πάλι βροχές.

Να αναφερθούμε λοιπόν για ένα πρόβλημα που θα πρέπει να λυθεί με προγραμματισμό συνολικά και όχι με πυροσβεστικές ανακοινώσεις μέσα στο κατακαλόκαιρο.

ΤΟ ΕΠΕΙΓΟΝ ΜΟΝΙΜΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ

Ευλογημένη χρονιά το 2015, έβρεχε συνέχεια. Ως επάνω γέμισαν τα φράγματα και οι λιμνοδεξαμενές, οι στέρνες στους αγρούς, οι δεξαμενές στα σπίτια, ακόμα και δρόμοι που περνάμε έγιναν ποτάμια και πάλι, όπως τα έδειχνε πάντα ο χάρτης και αναρωτιόμασταν πού είναι το ποτάμι.

Χαρά Θεού, ποιος να σκεφτεί και ποιος να προτείνει έργα για το νερό, δεν απασχολούσε κανέναν και όλη η προσοχή στράφηκε σε άλλα θέματα και προβλήματα. Ήρθε όμως το 2016 και δεν έβρεξε σταγόνα στα νησιά μας. Στέρεψαν τα φράγματα τα μεγάλα από τον Ιούλιο, οι λιμνοδεξαμενές πρώτες. Μπήκε θαλασσινό νερό στις γεωτρήσεις από την υπεράντληση.

Το πρόβλημα έχει γίνει πλέον πολύ επιτακτικό. Τα περισσότερα νησιά μας είναι υπερπλήρη σε επισκέπτες, ενώ η ανομβρία όλου του χρόνου έχει δημιουργήσει τεράστιο πρόβλημα στις καλλιέργειες.

Δεν είναι θέμα του πόσο ακριβό είναι το νερό εφέτος το καλοκαίρι, είναι ότι δεν υπάρχει όσο ακριβό και να είναι!!!

Πάλι λοιπόν η ίδια επείγουσα κατάσταση που θα δώσει προσωρινές λύσεις. Τα μικρά νησάκια ή αυτά τα μικρά νησάκια που δεν έχουν άλλη δυνατότητα, περιμένουν με αγωνία τις υδροφόρες και πληρώνουν (δηλαδή πληρώνει η Περιφέρεια όταν και αν έχει, άρα το κοινωνικό σύνολο) έως και 15-20 ευρώ το κυβικό μέτρο το νερό. Γιατί το ακριβό δεν είναι το νερό, είναι το δρομολόγιο, είναι το ότι η υδροφόρα έχει κόστος σημαντικό να μεταφέρει το νερό! Πάλι κι εφέτος, αυτή η προσωρινή αλλά ουδέν μονιμότερον του προσωρινού λύση.

Τα άλλα; τα άλλα νησιά που έλεγαν πως είχαν νερό; που έχουν εύστοχα και με σωστό σχεδιασμό εδώ και χρόνια μεριμνήσει και έχουν κατασκευάσει έργα υποδομής μεγάλα και ακριβά (φράγματα, λιμνοδεξαμενές) πώς θα λύσουν το τόσο επιτακτικό πλέον πρόβλημα;

Παραδοσιακά, στην περιοχή του Αιγαίου το νερό έχει μεγάλη αξία, λόγω της έλλειψής του. Τα αποθέματα σε νερό των περισσότερων νησιών δεν επαρκούν, ιδιαίτερα κατά την τουριστική περίοδο, όπου σε πολλές περιπτώσεις ο πληθυσμός πολλαπλασιάζεται. Σε πολλά από τα νησιά μας η μικρή τους έκταση και οι γεωμορφολογικές συνθήκες που επικρατούν δε δημιουργούν ευνοϊκές προϋποθέσεις για την ύπαρξη νερού, επαρκούς ποιοτικά και ποσοτικά, από εντόπιες πηγές για την κάλυψη των αναγκών τους.

Όμως, είναι αποδεκτό από όλους ότι η κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη ενός νησιού στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην επάρκεια των υδάτινων πόρων, οι οποίοι καθορίζουν και το βαθμό και την έκταση της ανάπτυξης της τοπικής οικονομίας.

Είναι επίσης πολύ σημαντικό να τονιστεί στο σημείο αυτό ότι η τουριστική δραστηριότητα δεν είναι η μοναδική που δημιουργεί επιτακτική ανάγκη διαθεσιμότητας υδάτινων πόρων σε εποχιακή βάση. Στα πλαίσια μίας ισόρροπης και βιώσιμης ανάπτυξης των νησιωτικών περιοχών, η επιστροφή σε μεγάλο βαθμό στην αγροτική οικονομία και την παραγωγή τοπικών προϊόντων, η κτηνοτροφία και οι μικρής κλίμακας μεταποιητικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται εκ νέου ακόμη και στα πλαίσια υποστήριξης του τουρισμού ή/και επαγγελματικής διεξόδου συνόλου νέων επιχειρηματιών ως λύση στη μακρά οικονομική κρίση της χώρας, επιβάλουν τη βιώσιμη επίλυση του προβλήματος διαθεσιμότητας του νερού.

Βέβαια μοναδική και γενικής εφαρμογής λύση δεν υπάρχει και η βέλτιστη λύση εξασφάλισης επάρκειας νερού σε κάθε περίπτωση καθορίζεται από τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας, την ποσοτική και χρονική κατανομή αυτών των αναγκών και τις υποδομές του κάθε νησιού.

Στα πλαίσια αυτά και για την αντιμετώπιση του τόσο σημαντικού αυτού προβλήματος ανατέθηκε στο Εργαστήριο Ήπιων Μορφών και Προστασίας Περιβάλλοντος στα πλαίσια του Προγράμματος Αριστεία-ΙΙ ανάλογη μελέτη (Project PHAROS, http://aristeia.sealab.gr/), η οποία και παραδόθηκε ήδη το Νοέμβριο του 2015 με ενδιαφέροντα αποτελέσματα σχετικά με τη Συνδυασμένη Αντιμετώπιση των Αναγκών των Νησιών μας σε Ηλεκτρική Ενέργεια και Νερό. Η μελέτη αυτή αποτελεί συνέχεια δύο ακόμα έργων στα πλαίσια του ερευνητικού Προγράμματος Αρχιμήδης για την Ηλεκτροπαραγωγή και τη Βέλτιστη Διαχείριση Υδάτινων πόρων (Αριστοποίηση των Συστημάτων Νερού σε Νησιωτικές Περιοχές με Περιορισμένους Υδάτινους Πόρους, http://ikaros.teipir.gr/OPS). Δηλαδή η Ελληνική Πολιτεία διέθεσε τα τελευταία χρόνια (ευρωπαϊκά κατά βάση) κονδύλια σχεδόν μισού εκατομμυρίου ευρώ για να βάλει τα αποτελέσματα των ολοκληρωμένων αυτών μελετών στα συρτάρια μιας υπηρεσίας!!!

Αντλώντας όμως ορισμένα βασικά στοιχεία από τα συμπεράσματα των μελετών αυτών, που δημοσιεύτηκαν στα πλέον έγκριτα σχετικά περιοδικά, βλέπουμε ότι ανάμεσα στις παραμέτρους που καθορίζουν τις εναλλακτικές λύσεις στο πρόβλημα της ανεπάρκειας νερού περιλαμβάνονται το μέγεθος του νησιού, οι υπάρχουσες οικονομικές δραστηριότητες, ο πληθυσμός και η διακύμανσή του μέσα στο έτος, η γεωγραφική του θέση, καθώς και το μέγεθος του προβλήματος της λειψυδρίας.

ΠΑΡΟΥΣΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΛΥΣΕΙΣ

Η λύση του προβλήματος του νερού – το οποίο είναι ζωτικής σημασίας για τη λειτουργία και την ανάπτυξη των μοναδικού πολιτισμικού και φυσικού κάλους και αξίας νησιωτικών μας περιοχών χρειάζεται συνολικό και μακροπρόθεσμο σχεδιασμό και δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται υπό την πίεση της οξύτητάς του κατά τους θερινούς μήνες.

Η πιο κατάλληλη λύση διαφοροποιείται για κάθε νησί ή σύμπλεγμα νησιών και ο σχεδιασμός αυτός δεν αποτελεί ιδιαίτερα δύσκολο πρόβλημα εφόσον υπάρχει η τεχνογνωσία για την επίλυσή του. Αυτό που απαιτείται είναι αφενός μεν η σωστή συνολική αντίληψη του προβλήματος αφετέρου δε η βούληση της υλοποίησης της ενδεδειγμένης κατά περίπτωση λύσης.

Τα κριτήρια του εν λόγω συνολικού σχεδιασμού και ολοκληρωμένης αντιμετώπισης είναι τεχνικά, οικονομικά και περιβαλλοντικά. Συνεπώς οι όποιες εναλλακτικές λύσεις και επιλογές υπόκεινται σε τεχνικοοικονομική αξιολόγηση με μεγάλη λεπτομέρεια περιλαμβάνοντας (και αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό) και περιβαλλοντικά κριτήρια βιωσιμότητας των υδάτινων πόρων για την κάθε προτεινόμενη λύση.

Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ότι η λύση που προτείνεται πρέπει να είναι ολοκληρωμένη και σε αρμονία με τις ιδιαιτερότητες της κάθε περιοχής. Επίσης, η όποια λύση προταθεί δε χρειάζεται / δεν είναι απαραίτητο να αναφέρεται σε ολόκληρο το νησί. Κατά περιοχή μπορεί να είναι πλέον ενδεδειγμένη άλλη τεχνική και λόγω χαρακτηριστικών αλλά και λόγω ζήτησης. Συνεπώς ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι ενδεχομένως τα επόμενα χρόνια να υλοποιηθούν λύσεις μικρότερης κλίμακας και εντοπισμένες σε συγκεκριμένα γεωγραφικά σημεία του κάθε νησιού.

Σε μία προσπάθεια σύνθεσης των διαφόρων μεθόδων αντιμετώπισης του προβλήματος του νερού, μπορούν να αναφερθούν τα ακόλουθα:

– Σε περίπτωση που η γεωμορφολογία / υδρογεωλογία της περιοχής το επιτρέπει, τα φράγματα και οι λιμνοδεξαμενές σε συνδυασμό με μονάδες επεξεργασίας και καθαρισμού του νερού είναι οι πλέον ενδεδειγμένες λύσεις. Το επενδυτικό κόστος είναι σχετικά μεγάλο, οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις σημαντικές αλλά εξασφαλίζεται η αποθήκευση του νερού οσωνδήποτε μικρών ποσοτήτων και επιπλέον το λειτουργικό κόστος και το κόστος συντήρησης των εν λόγω έργων είναι χαμηλά και μπορεί να αντιμετωπιστεί από τις δημοτικές ή περιφερειακές αρχές της περιοχής.

– Η κατασκευή και λειτουργία μονάδων αφαλάτωσης είναι μία πολύ επιτυχημένη λύση και σήμερα πλήθος νησιών έχουν επιλύσει το πρόβλημα νερού με τη λειτουργία τέτοιων μονάδων. Σε κεντρικό ή τοπικό επίπεδο, μονάδες μεγάλης, μεσαίας ή μικρής δυναμικότητας λειτουργούν ήδη, σχεδιάζονται ή είναι σε διαδικασία υλοποίησης μονάδες αφαλάτωσης με πολύ καλά έως τώρα αποτελέσματα και σημαντική συσσωρευθείσα εμπειρία λειτουργίας. Οι μονάδες αυτές (αντίστροφής ώσμωσης στις πλείστες αν όχι όλες των περιπτώσεων) βέβαια είναι σε άμεση εξάρτηση από το δίκτυο παροχής ηλεκτρικής ενέργειας της περιοχής. Εντούτοις, η πρόοδος που έχει σημειωθεί στην τεχνολογία σύνδεσης σταθμών ανανεώσιμων πηγών ενέργειας με μονάδες αφαλάτωσης είναι πλέον πολύ σημαντική και μικρές μονάδες μπορούν στα ελληνικά νησιά να βασιστούν πλήρως σε αυτές, λόγω του μεγάλου δυναμικού ηλιακής, αιολικής και σε συγκεκριμένα νησιά γεωθερμικής ενέργειας. Επίσης η συνδυασμένη παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και νερού είναι μία σύγχρονη λύση (Πρόγραμμα PHAROS, http://aristeia.sealab.gr/el) που μπορεί να αντιμετωπίσει ταυτόχρονα τις ενεργειακές ανάγκες αλλά και τις ανάγκες σε νερό των περισσότερων νησιωτικών περιοχών της χώρας μας.

– Μεταφορά νερού με υδροφόρες. Η λύση αυτή δεν μπορεί να αποκλειστεί εφόσον θα παραμένει η πλέον κατάλληλη για την παροχή νερού σε κάποιες νησιωτικές περιοχές που οι ανάγκες τους δεν μπορούν να καλυφθούν με άλλους τρόπους. Απλά θα είναι στα πλαίσια του ολοκληρωμένου σχεδιασμού που προαναφέρθηκε, με συμφωνίες μακροπρόθεσμες, εγγυημένες ποσότητες στην εποχή που απαιτούνται και κόστος ελεγχόμενο. Για τη μεταφορά νερού με υδροφόρα πλοία, και προκειμένου να εξασφαλίζεται η ομαλή τροφοδοσία των νησιών και το μικρότερο δυνατό κόστος, στα πλαίσια του ολοκληρωμένου σχεδιασμού που προαναφέρθηκε θα πρέπει να καθορίζονται τα σημεία απόληψης και ο τρόπος μεταφοράς του νερού (με πλοία ή με υποθαλάσσιο αγωγό, όταν αυτό είναι εφικτό).

– Στην παραδοσιακή αντιμετώπιση του προβλήματος με ανάπτυξη νέων έργων υποδομής και μεταφοράς του νερού με υδροφόρες θα πρέπει να προστεθούν και λύσεις που υποστηρίζονται πλέον από την τεχνολογία, όπως επαναχρησιμοποίηση των εκροών των μονάδων βιολογικών καθαρισμών είτε κεντρικά (δηλαδή με δημιουργία δικτύου από το Δήμο και διανομή του νερού στους ενδιαφερόμενους χρήστες) ή τοπικά με καθαρισμό του νερού σε αυτόνομες μονάδες. Οι λύσεις αυτές είναι πλέον εφικτές και ενδεδειγμένες εφόσον υπάρχει η τεχνολογία καθαρισμού των λυμάτων σε βαθμό που να είναι πλήρως συμβατό το νερό εκροής με τις δευτερεύουσες χρήσεις για τις οποίες προτείνεται.

– Εγκατάσταση συστημάτων ελέγχου διαρροών, με βάση τα οποία μπορεί να ανιχνευθεί άμεσα οιαδήποτε διαρροή και απώλεια πολύτιμου νερού.

Επιπροσθέτως οι γνωστές μέθοδοι της συλλογής του όμβριου νερού σε οικιακές ή δημοτικές δεξαμενές, κάτι το οποίο έχει πλέον γίνει συνείδηση στους κατοίκους των νησιών και αποτελεί δόκιμο τρόπο εξασφάλισης νερού, η κατασκευή παράλληλου δικτύου κατώτερης ποιότητας νερού για χρήσεις στις οποίες δεν απαιτείται άριστης ποιότητας νερό και η κατάλληλη τιμολογιακή πολιτική για τον περιορισμό της σπατάλης είναι τεχνικές που ισχύουν σε κάθε περίπτωση και εντάσσονται πάντα στην ολοκληρωμένη διαχείριση των υδάτινων πόρων μιας περιοχής.

ΕΝ ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΙ

Από τα προαναφερθέντα στοιχεία καθίσταται προφανές ότι το πρόβλημα της κάλυψης των αναγκών των νησιών σε νερό είναι σύνθετο και η βιώσιμη λύση του επιβάλλει να ληφθεί υπόψιν ένα σύνολο κοινωνικών, τεχνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών παραμέτρων.

Κλείνοντας το σημείωμα να προσθέσουμε ότι οι τοπικές κοινωνίες επί σειρά ετών αντιμετωπίζουν το πρόβλημα του νερού. Συνεπώς ο ολοκληρωμένος σχεδιασμός των υδάτινων πόρων θα πρέπει να έχει την αποδοχή της τοπικής κοινωνίας ώστε να εξασφαλίζεται και η επιτυχία του.

Δρ Αιμιλία Μ. Κονδύλη & Δρ Ιωάννης Κ. Καλδέλλης

Καθηγητές, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών "Ενεργειακές και Περιβαλλοντικές Επενδύσεις" http://mbaenergy.gr

Αύγουστος 2016